Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki

Katarzyna Smyk – Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki. Symbolika drzewka i ozdób

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Wydział Humanistyczny

Instytut Kulturoznawstwa

Zakład Kultury Polskiej

KATARZYNA SMYK

Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki

Symbolika drzewka i ozdób

Autoreferat rozprawy doktorskiej

Promotor

Dr hab. prof. UMCS Jan Adamowski

MOTYWACJA PODJĘCIA TEMATU

Podjęcie tematu eksplikacji językowo-kulturowego obrazu bożonarodzeniowej choinki ma trzy merytoryczne uzasadnienia. Po pierwsze, rola kulturowa choinki jest dziś bardzo doniosła. Stawianie i ubieranie jej ma walor znaku symbolicznego o wieloplanowym sensie, różnorodnej motywacji i funkcjach, sięgających także myślenia magicznego i mitycznej waloryzacji zjawisk. Sprawia to – i tu przechodzimy do drugiej motywacji podjęcia tematu – że analizując pojęcie choinki i odtwarzając językowo-kulturowy jej portret w perspektywie komunikacyjnej, rekonstruujemy nie tylko fragment potocznej świadomości współczesnych Polaków, ale także sięgamy do najgłębszych, przedchrześcijańskich warstw kultury polskiej oraz opisujemy przemiany polskiego systemu wartości. Wobec tego, analiza językowo-kulturowego obrazu choinki łączy paradygmaty badawcze dwu dziedzin współczesnej humanistyki: lingwistyki i kulturologii na poziomie epistemologii potocznej.

Trzecia motywacja wynika ze stanu badań. Na temat bożonarodzeniowego drzewka nie powstała do tej pory monografia w literaturze polskiej ani slawistycznej. Również w opracowaniach dotyczących kultury tradycyjnej Polski opis choinki zajmuje niewiele miejsca i jest zazwyczaj stricte etnograficzny, wsparty ewentualnie schematycznym i zdawkowym komentarzem na temat symboliki i funkcji wigilijnego drzewka.

CEL ROZPRAWY

Efektem rozprawy jest eksplikacja językowo-kulturowego obrazu choinki. Przyjęto, że językowo-kulturowy obraz świata, najogólniej mówiąc, jest zawartą w myśleniu potocznym interpretacją rzeczywistości, dającą się wyeksplikować zwłaszcza z utrwalonych danych werbalnych, ale również z utrwalonych danych niewerbalnych, realizowanych na przykład w kodzie przedmiotowym i gestycznym w spetryfikowanych niewerbalnych tekstach kultury.

METODA

Wyobrażenie choinki zostało zrekonstruowane z wykorzystaniem metody etnolingwistycznej, która zakłada, że język jest nie tylko narzędziem kultury, ale równocześnie jej klasyfikatorem i interpretantem, archiwum składników językowego obrazu świata oraz kulturowo uwarunkowanym systemem poznawczym, odzwierciedlającym wzory kulturowe danej społeczności. W myśl zatem przyjętych przez etnolingwistów zasad, w celu odtworzenia stereotypu polskiej choinki zastosowałam definicję kognitywną.

Właściwości definicji kognitywnej wynikają z przyjętej w kognitywizmie perspektywy antropocentrycznej. Składnik kategoryzujący nie jest obowiązkowy, w przeciwieństwie do cech związanych z funkcjami przedmiotu, jego wyglądem, pochodzeniem, tworzywem itd., gdyż definicja ta odpowiada nie encyklopedycznej, a potocznej wiedzy o świecie. Objaśnia językowe znaczenia oraz konotacje, ustalając szczegółowe relacje między składnikami konotacji słowa. Jest budowana z cech stereotypowych, składających się na obraz typowego przedmiotu. W jej eksplikacji – czyli szczególnym, dość rozbudowanym opisie stanu mentalnego i intencji użytkowników języka i kultury – stosuje się kategorialne uporządkowanie zdań definiujących, nazywane fasetowym.

Definicja kognitywna, nastawiona na oddanie w definiensie treści poznawczych, jest w etnolingwistyce optymalnym sposobem opisu znaczenia, gdyż ujmuje wszystkie potwierdzane cechy relewantne, hierarchizuje je, ukazuje dynamikę i otwartość struktury znaczenia, nie zatracając przy tym jego całościowego charakteru.

PODSTAWA MATERIAŁOWA

Podstawę materiałową analizy stanowią – obok danych werbalnych i niewerbalnych, ekscerpowanych ze źródeł drukowanych (ponad 450), jak słowniki językowe, zapisy wierzeń, zwyczajów i obrzędów, teksty folkloru, słowniki symboli – także zbiory fotografii (wykonanych przez autorkę w latach 2002-2007), zasoby publikowane w Internecie, archiwa placówek zajmujących się kulturą ludową oraz zbiory świątecznych folderów reklamowych, prasy, kartek pocztowych i innych przedmiotów z motywem choinki itp.

Zasadniczą jednak podstawę prezentowanej analizy stanowi materiał językowy zebrany przeze mnie za pomocą specjalnie skonstruowanego kwestionariusza Choinka. W latach 1999-2006 przeprowadziłam 108 wywiadów z 222 nosicielami polszczyzny ludowej, mieszkańcami 105 miejscowości, w tym – 64 z terenu województwa lubelskiego. Nagrania mieszczą się na 42 90-minutowych kasetach i zostały przetranskrybowane półfonetycznie. Część zebranego materiału zamieszczono w tomie aneksowym.

KOMPOZYCJA PRACY

Spis treści

Wstęp

Rozdział I. Założenia teoretyczne pracy

Zakres i pojęcie etnolingwistyki
Językoznawstwo kognitywne
Językowo-kulturowy obraz świata. Definicje i koncepcje
Definicja kognitywna jako narzędzie opisu językowego obrazu świata

Rozdział II. Bożonarodzeniowa choinka – znaczenie słowa i dzieje zwyczaju

Choinka – znaczenie i historia wyrazu
Pochodzenie i dzieje zwyczaju
Podłaźniki, światy i pająki poprzednikami polskiej choinki

Rozdział III. Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki jako makroznaku

Charakterystyka choinki jako makroznaku

Nazwy choinki
Legendowe pierwowzory polskiej choinki
Wigilijna kreacja choinki
Choinka w zimowym czasie przejścia
Choinka ubrana jak choinka
Choinka w promieniującym centrum
Choinkowa kreacja świata
Choinka funkcjonalna czyli bogata i święta
Choinka – domową osią świata
Choinkowe kontinuum
Kulturowe funkcje choinki

Rozdział IV. Językowo-kulturowy obraz drzewka

Z lasu do domu. O drzewku mediującym
Wieczna rajska zieloność drzewka
Drzewko choinkowe to drzewko żywe
Drzewko wysokie jak oś świata
O symetrii choinkowego drzewka
Wierzchołek drzewka – źródłem choinki

Rozdział V. Językowo-kulturowy obraz ozdób choinkowych

Eksplikacja językowo-kulturowego obrazu ozdób ‘zestawu przedmiotów’

Komponenty semantyki ozdób choinkowych

Światło choinkowe

Świeczki i światełka elektryczne
Gwiazda
Księżyce
Sople

Ozdoby sferyczne

O symbolice choinkowej kulistości i kolistości
Łańcuch

Ozdoby zoomorficzne

Zwierzęta i ptaki domowe
Kózki
Ptaszki i inne ptaki spoza gospodarstwa
Paw
Zwierzęta spoza gospodarstwa
O symbolice choinkowego jajka

Ozdoby roślinne i floromorficzne

Owoce
Jabłka
Orzechy
Szyszki
Żołędzie
Grzybki
Kwiaty

Pożywienie

Semantyka choinkowego pożywienie
Semantyka choinkowej słodyczy
Ciastka
Cukierki

Ozdoby o cechach antropomorficznych

Anioły i aniołki choinkowe
Święty Mikołaj i krasnoludki
Ludzie na choince
Choinkowe serca

Rozdział VI. Choinka we współczesnej kulturze. Przemiany formy i funkcji

Pierwszy tom rozprawy otwiera rozdział opisujący metodologię pracy, gdzie skupiam się na takich zagadnieniach, jak istota i zakres etnolingwistyki, językoznawstwo kognitywne, językowo-kulturowy obraz świata i definicja kognitywna. W rozdziale drugim opisuję historię wyrazu choinka w polszczyźnie a także dzieje zwyczaju. Osobne miejsce poświęciłam omówieniu podłaźników, pająków i światów, których funkcję i symbolikę dziedziczy współczesna choinka. W rozdziale trzecim prezentuję podstawę materiałową pracy, opisuję narzędzie badawcze, jakim jest kwestionariusz Choinka, pracę z nim w terenie jak też materiał zebrany w trakcie eksploracji.

Rozdziały czwarty, piąty i szósty stanowią zasadniczą część mojej pracy. Zawierają szczegółową rekonstrukcję językowo-kulturowego obrazu choinki. W analizie wydzieliłam trzy podstawowe części: część 1 – językowo-kulturowy obraz choinki jako tekstu kultury, czyli makroznaku, całościowego komunikatu, jednostki spójnej semantycznie i integralnej strukturalnie, złożonej z elementów takich jak drzewko i ozdoby, które są hierarchicznie niżej usytuowanymi znakami o równie skomplikowanych i wieloplanowych sensach; część 2 – językowo-kulturowy obraz drzewka wybieranego na choinkę; część 3 – eksplikacja językowo-kulturowego obrazu ozdób choinkowych. Wśród nich – w procedurze poszukiwania podobieństwa w zakresie znaczenia – wydzieliłam kolejne grupy. Tworzą one całościową strukturę, w której zaznaczają się następujące komponenty semantyczne:

semantyka światła, konkretyzowanego przez takie ozdoby, jak świeczki, światełka elektryczne oraz gwiazdy, księżyce i sople;
semantyka sferyczności, na którą składają się znaczenia takich ozdób, jak bombki, łańcuchy, pajączki, okrągłe ciastka z dziurką, szpice oraz dzwonki;
semantyka komponentu zoomorficznego, którą niosą ozdoby w kształcie ptaków, w tym domowych i spoza gospodarstwa, zwierząt domowych, jak na przykład kózki i zwierząt spoza gospodarstwa, jak rybki czy niedźwiedzie, oraz ozdoby z wydmuszek jaj;
semantyka roślin i ozdób floromorficznych, konkretyzowana przez choinkowe owoce, jak jabłka, orzechy, szyszki, żołędzie oraz grzybki i kwiaty;
semantyka pożywienia, reprezentowanego na choince przez kiełbasę, ciastka i cukierki;
semantyka komponentu antropomorficznego, niesiona przez aniołki, włosy anielskie, lalki i baletnice, pajace, mikołaje, krasnoludki oraz serca.

Przedstawiona systematyzacja jest autorska i spełnia właściwy kognitywizmowi postulat rekonstrukcji podmiotowej, gdyż odzwierciedla potocznie rozumianą strukturę i semantykę bożonarodzeniowej choinki.

Pierwszy tom rozprawy zamyka rozdział na temat choinki we współczesnej kulturze i przemian w zakresie jej formy i funkcji.

Na drugi tom rozprawy składa się kwestionariusz Choinka, mapy obrazujące zasięg badanych punktów i rozmieszczenie regionalnych nazw choinki, dokumentacja tekstowa oraz graficzna.

O SEMANTYCE BOŻONARODZENIOWEJ CHOINKI

Część 1. Analiza treści językowo-kulturowego obrazu choinki jako makroznaku, w pierwszej kolejności – analiza nazw choinki, których odnotowałam ponad 50 typów, pozwala stwierdzić, że choinka niesie symbolikę drzewa kosmicznego (nazwa typu drzewko), drzewa życia (np. typ choinka, jedlinka); przywołuje przedchrześcijańskie treści przełomu starego i nowego roku (godne drzewko); jest wpisana w kulturowe kontinuum ozdobionych drzew (np. gaik, podłaźnica); niesie treści chrześcijańskie (np. kristbaum, boże drzewko).

Analiza legend na temat pochodzenia choinki (20 motywów) wskazuje na trzy splatające się w jej symbolice motywy: rajski, stauryczny i bożonarodzeniowy. Choinka przypomina o oddawaniu czci Dziecięciu; o tym, że Bóg się narodził dla całego świata, też roślin i zwierząt; symbolizuje historię grzechu pierworodnego oraz to, że Chrystus narodził się, by ten grzech zgładzić; przypomina, że święta Bożego Narodzenia to czas wymiany darów między ludźmi a Bogiem, na wzór postaci świętych, jak w tekście z Kąkolewnicy: Ja to słyszała od jednej babci, że Panu Jezusowi Matka Boska to chyba ustrojiła w coś, jak Pan Jezus maleńki był, jak się narodził. Co mogła tam Matka Boska, nic nie miała, ale tam może jakeś nitke, może co, a może sama zrobieła coś. Że to jest drzewko na pamiątke, że się Pan Jezus urodził i że to tam było drzewko, może gałązka (Kąkolewnica 2002, Feliksa Wierzbicka).

Ze względu na czas ustawienia, choinka jest pierwszoplanowym rekwizytem zimowego czasu przejścia i w tej perspektywie ujawniają się następujące treści jej semantyki: jest znakiem mieszania się porządków kosmicznych, służy komunikacji ludzi z zaświatami oraz ze światem chrześcijańskich świętych, ponieważ jest przedmiotem, który powstał w wyniku cudownej przemiany świata: drzewo leśne trafiło do domu i „rozkwitło”, dlatego jest znakiem bujnego życia, jest drzewem życia, które budzi się podczas zimowego przesilenia i modeluje nowy ład.

Wygląd wzorcowej choinki, który najpełniej dokumentują zebrane przeze mnie objaśnienia znaczenia frazeologizmu być ubranym/wyglądać jak choinka, przedstawia się następująco: drzewko musi być ubrane, by było choinką, a choinka ubrana to choinka wystrojona, ozdobiona i udekorowana. Ubieranie to jest sankcjonowane przez tradycję. Istnieje bowiem w kulturze system, według którego ubiera się choinkę. Mieszczą się w nim następujące zasady: na choinkę można powiesić wszystko, ma być na niej jak najwięcej ozdób, musi być błyszcząca, różnokolorowa, ubrana różnorodnie, cała i równomiernie. Wtedy choinka jest uważana za ładną i piękną czyli właściwą, dobrą, gdyż chojinka czem ładniej ubrana tym lepsza (Podłęż 2002, Stefan Nowaczek).

Analiza lokalizacji choinki, prototypowo ustawianej w domu, doprowadza do wniosku, że lokalizacją tą rządzą trzy motywacje: 1) choinka znajduje się w miejscu świętym – w pobliżu stołu wigilijnego lub na środku izby, przy krzyżu przydrożnym lub w centrum miasta, i wtedy oznacza centrum świata; 2) choinka jest ustawiana w miejscu najlepiej widocznym – w oknie od drogi, i dlatego służy komunikacji między ludźmi oraz między ludźmi a duszami zmarłych, odwiedzającymi dom w wieczór wigilijny. Ta motywacja współcześnie jest realizowana także przez lokalizowanie choinki w obiektach usługowo-handlowych, przed domami, kościołami i urzędami; 3) choinka naznacza miejsce realnego spotkania żyjących i nieżyjących członków rodziny, również rodziny pojmowanej metaforycznie, stąd jej lokalizacja także w kościele, w miejscach spotkań opłatkowych, w pracy oraz w miejscach tragicznej śmierci i na grobach, o czym mówi przykładowy przekaz: Widocznie [ludzie] chcą przypomnieć o tych świętach duszom tym, niech oni się cieszą razem z nami, żeby to jakieś było powiązanie jedno z drugim: w domu są w mieszkaniu przy stole, powiedzmy, a oni tam (Opole 2002, Eugeniusz Pawluczuk).

Wśród cech choinki najważniejsze pozostają dwie: jest bogata i święta. Choinka bogata modeluje dostatek, radość, szczęście, pełnię życia, domowe ciepło, zdrowie i miłość. Z drugiej strony święcenie choinki wodą świeconą, zakręcanie nią oraz palenie jej po rozebraniu to zachowania służące wzmożeniu jej mocy i potwierdzające, że jest przedmiotem świętym.

Analiza kategorii choinki jako lokalizatora przedmiotów (np. siano, miód, ziemniaki, snop, opłatek, szopka, prezenty), ludzi (np. rodzina, dzieci, goście, zakochani) i działań (np. modlitwa, śpiew kolęd, zaloty) wskazuje, że choinka jest przestrzenią wymiany darów oraz że wokół choinki-centrum świata rodzi się jedność między ludźmi oraz między ludźmi a przodkami, Bogiem i świętymi.

Z analizy ustrukturowanego czasu choinki oraz jej zastosowania w magii i medycynie wynika, że transmituje ona do powszedniego czasu całego roku moc mitycznego czasu odnowy i potęgi twórczej, zwłaszcza czasu kolacji wigilijnej, na którą przypada kulminacja świętości choinki. To jej apogeum-początek wyznacza standardy odradzającemu się światu. Zabezpieczanie natomiast dobrego końca choinki w oznaczonym tradycją czasie wyrasta z przekonania, że przedwczesny, prowadzony nie-ludzką ręką finał choinki zakłóca odnowiony w zimowym czasie przejścia kosmiczny porządek. Dlatego pilnowano, żeby nie spłonęła, nie wywróciła się czy żeby nic z niej nie spadło, bo jak coś tam spadło, zleciało, no to ktoś tam z rodziny pewnie ubędzie, w wigilie, czy tam kiedy, to już były takie przypowieści, że to przestroga (Podłęż 2002, Stefan Nowaczek).

Część 2. W semantyce prototypowego drzewka wybieranego na choinkę zaznaczają się następujące segmenty: drzewko mediuje między przestrzenią lasu i przestrzenią domu, więc między tym, co obce jak chaos, a tym, co swoje jak uporządkowany kosmos. Jest zielone i dlatego staje się konkretyzacją rajskiego drzewa żywota oraz symbolem sił życiodajnych. Z tego powodu idealne drzewko jest żywe, choć choinka sztuczna niby wygodniejsza, ale co żywe to jest żywe (Lipsk n/Biebrzą 2001, Krystyna Cieśluk), gdyż Jezus się narodził i to jidzie wszystko żywe (Wólka Ratajska 2002, Janina Chmiel). Drzewko dzięki iglastości jest środkiem apotropeicznym. Ponadto – prototypowo wysokie do sufitu, o idealnie prostym pniu i symetrii – staje się osią świata. Najważniejszą częścią choinki jest wierzchołek – zanurzony w wyższym, boskim świecie i naznaczający źródło nowego ładu.

Część 3. Analizę językowo-kulturowego obrazu ozdób choinkowych rozpoczyna analiza semantyki świata choinkowego. Odwzorowuje ono Gwiazdy Betlejemskiej, symbolizuje Chrystusa-światło świata, radość z narodzenia Chrystusa, jest darem i znakiem czci dla Niego. Zmienia ono także jakość życia człowieka w nowym roku: sprawia, że życie będzie oświetlone, że człowiek stanie się lepszy. Sprowadza błogosławieństwo i modeluje urodzaj i dostatek. Dodatkowo świeczki (i następnie światełka) oznaczają światło, które towarzyszy człowiekowi w życiu, odwzorowują życie człowieka, gdyż to takie żywe światło (Karczmiska 2002, Jadwiga Karaś) i są symbolem odrodzenia ludzkiej duszy, ponieważ świeca na stole symbolizowała narodzenie Chrystusa, natomiast na choince to tak jak gdyby odradzanie sie dusz. A więc ludzie sobie przebaczają i odradzanie sie czegoś dobrego w ludziach (Bolesławiec 2001, Zofia Tarasewicz). Ponadto świeczki są drogowskazem dla dusz przodków, dlatego że dusze zmarłe w nocy przychodzą do domu i jeśliby się ta choinka nie świeciła, jakżeby trafiły do ty chaty, tak (Strykowice Górne 2002, Joanna Tęcza). Świeczki odstraszają też złe duchy, chronią przed chorobami i

symbolizują dobre boskie światło, które projektuje ład kosmosu. Gwiazda z czubka choinki – prócz współtworzenia semantyki światła – jest także znakiem Gwiazdy Betlejemskiej, która prowadziła do żłóbka, jest znakiem narodzenia Pana Jezusa i czasu świąt. Księżyce modelują płodność w nadchodzącym roku, sople zaś podkreślają cudowność choinkowego światła, gdyż przypominają, że z lodu aniołowie i Maryja krzesali ogień dla Małego Jezuska.

Treści ozdób sferycznych budują wspólną semantykę kolistości i kulistości. Są one symbolami łączności między sferami kosmicznymi oraz symbolami ciągłości czasu, jak w przekazie: W ogóle jest tak, że wszystko się powtarza. Dni tygodnia, dni tygodnia i dni roku, i na przykład obrączki też okrągłe, żeby nam nie przypominały tego końca. I mnie się wydaje, że ta bombka ma przypomnieć ten kształt okrągły, że tu się nic nie kończy, kręci, kręci, przemija, coś nowego przychodzi. Tak się chyba myśli, bo takie życie. Jak nie my, to następne pokolenie i ten świat się tak toczy, toczy, toczy… (Lutogniew 2003, Anna Szpitalniak). Łańcuch ponadto ma dodatkowe znaczenia magiczne i chrześcijańskie. Wykonany prototypowo ze słomy transmituje sensy magii wegetacyjnej, przynosi życie, miłość, szczęście. Przez to, że opasuje choinkę, ma moc apotropeiczną i symbolizuje więzy rodzinne. Ze względu na długość projektuje pomyślność w gospodarowaniu oraz modeluje długie życie. Przez to, że jest cały, symbolizuje szczęście rodziny i staje się „łańcuchem przodków”. Oznacza też węża-kusiciela, grzech pierworodny i odkupienie, modlitwę i przynależność do wiary katolickiej.

Wśród ozdób zoomorficznych: zwierzęta i ptaki domowe zapewniają zdrowie i płodność zwierząt hodowanych w gospodarstwie. Przypominają też zwierzęta, które były przy żłóbku betlejemskim oraz fakt, że to Boże Narodzenie było dla wszystkich, nie tylko dla ludzi, ale i dla zwierząt też. Pan Jezus sie dla wszystkich urodził (Bolesławiec 2001, Zofia Tarasewicz). Ptaszki leśne oznaczają radość wszystkich stworzeń z narodzenia Jezusa, gdyż nawet ptaszki się cieszyły, że coś się ważnego stało w Betlejem (Sadurki 2001, Janina Kordas). Wśród zwierząt spoza gospodarstwa zajączki na przykład modelują szczęście, karierę człowieka, wraz z rybkami i żabkami symbolizują płodność, niedźwiedź zaś symbolizuje łagodność i życzliwość oraz oznacza odradzanie się życia człowieka i świata. Natomiast jajko choinkowe przysparza kurzych jajek, ochrania sad przed szkodnikami, jest darem dla Jezuska, stanowi zalążek życia, pomnaża je i ochrania.

Z ozdób roślinnych i floromorficznych: owoce choinkowe projektują dostatek i urodzaj zbóż i sadów. Są przedmiotem wymiany między ludźmi a Dzieciątkiem. Dodatkowo jabłko choinkowe to jabłko z raju, z drzewa poznania i jest symbolem grzechu pierworodnego. Przypomina zarazem, że Jezus odkupił ludzkość. Jest też symbolem sympatii, miłości oraz pożądania. Symbolizuje również życie i zdrowie. Orzech modeluje dostatek i majętność, zdrowie, płodność, ponieważ no to wiadomo, wróży nadejście potomstwa w tym domu, gdzie wiszą orzechy na choince (Bronice 2002, Teresa Ląkocy). Orzech pomaga też znaleźć kawalera i jest symbolem mądrości. Szyszka choinkowa jest nośnikiem płodności i obfitości, żołądź daje obfitość i modeluje los gospodarza. Grzybki są skojarzone z duszami przodków i oznaczają wejście z nimi w kontakt. Kwiaty – są znakiem życia, sił witalnych i kontaktu z innym światem oraz symbolem nowo narodzonego Chrystusa.

Pożywienie choinkowe przez to, że jest go dużo na choince, modeluje dostatek, w tym – zwłaszcza chleba. Ponadto pożywienie jest darem człowieka dla człowieka i dla dusz przodków, ale też – jest darem od Pana Jezusa dla ludzi. Słodycze – prototypowo cukierki – są po to, żeby życie i cały rok były słodkie, czyli pełne miłości i zadowolenia, jak stwierdzają informatorzy, np.: Mie krzesna matka tak powiedziała raz: […] To jest cała osłoda w dumu taka, miłość, taka, mówi, to jest cukierek na choijince (Gałki Rusinowskie 2002, Maria Walasik). Ciastka dodatkowo przypominają, że życie ludzkie jest kruche.

W grupie ozdób o cechach antropomorficznych: anioły i aniołki uosabiają anioły, które były w szopce przy narodzinach Jezusa i zwiastowały światu dobrą nowinę. Są one również znakiem błogosławieństwa dla domu, co przejawia się w wierzeniu, że jak już ten aniołek jak był [na choince], to juz było wszystko w domu (Myszyniec 2002, Zofia Charamut). Mikołaje i krasnoludki są darczyńcami ludzi: przynoszą prezenty, opiekują się domem i gospodarstwem. Laleczki i baletnice symbolizują piękno i ludzi, którzy śpieszyli do żłóbka, pary mają funkcje matrymonialne, zaś pajace kodują radość. Ostatnia z ozdób – serce jest symbolem miłości, przebaczenia, pojednania, zgody i dobroci. Jest ono darem dla kochanych osób: dla członków rodziny, dla Pana Jezusa, dla panny i kawalera, co dokumentują relacje gwarowe, np.: jak już rozbierali chojinke, to już bierze tam chłopak czy dziewczyna ji jedno drugiego tym serduszkiem cęstuje, to było piękne. A później… No już może ja wiem, że to już wszystko poświęcone, to już na pewno każda, jak który chłopak podał to serduszko, to już była zadowolona, myśli sobie: to już moje serce będzie. Tak (Wyryki Połód 2001, Marianna Wegiera).

Wyniki analizy treści językowo-kulturowego obrazu choinki, drzewka i ozdób można streścić w kilku uogólniających formułach. Ujawniają one w motywacji i symbolice choinki różne perspektywy widzenia. Sensy te jednak nie są sprzeczne, a wręcz komplementarne, i wynikają z przeplatania się różnych punktów widzenia – przede wszystkim nakładających się treści przedchrześcijańskich i chrześcijańskich.

Choinka jest osią świata, naznacza centrum świętej przestrzeni, gdziekolwiek byłaby zlokalizowana. Z tego powodu mocna i magiczna jest przestrzeń ścisłego pobliża choinki i nadaje mocy znajdującym się w niej przedmiotom i ludziom. Jako oś świata choinka uczestniczy w świętym czasie mitycznym, gdyż sama w zimowym czasie przejścia ożywa i działa. Funkcjonuje też jako gest włączania się człowieka w czas mityczny i święty. Objawia sacrum również dzięki temu, że sama pojawia się wśród ludzi w cudowny sposób w drodze choinkowej kratofanii.

Od choinki – osi świata i drzewa kosmicznego – rozpoczyna się odnowa kosmosu, gdyż ma ona moc magicznej kreacji i modelowania nowego początku i kosmicznego ładu, stając się podstawowym rekwizytem kosmogonii powtarzanej w zimowym czasie przejścia. Dlatego oznacza twórczy czas odnawiania się świata w skali mikro – domu i w skali makro – kosmosu. Wokół choinki i przez choinkę bowiem – drzewko mediujące z orbis exterior do orbis interior – człowiek ustanawia swój świat, a choinka wyznacza standardy temu nowo odrodzonemu światu, wpływając na pomyślność i jakość życia człowieka w całym nadchodzącym roku. Pomaga człowiekowi kreować świat idealny dla wszystkich ziemskich istot: dobry, bezpieczny, szczęśliwy i bogaty. Jest ona też znakiem cudownych przemian w ludzkim świecie, gdyż sama jest przemienionym cudownie drzewkiem, jest drzewkiem z raju.

Następnie, jak każda oś świata, choinka pełni funkcje mediacyjne, służąc komunikacji między sferami kosmosu, komunikacji ludzi z zaświatami oraz ze światem chrześcijańskich świętych i bogami. Naznacza także miejsce realnego spotkania wszystkich członków rodziny, w tym i nieżyjących przodków. Nad choinką natomiast otwiera się przestrzeń kontaktu z żywiołami kosmicznymi.

Choinka jest także konkretyzacją wiecznie zielonego drzewa życia, zatem – symbolizuje życie i zdrowie, przysparza wszystkiemu płodności i ochrania wszelkie życie.

Choinka jest w dalszej kolejności symbolem Narodzenia Jezusa Chrystusa, odwzorowuje sytuację narodzenia, odtwarza atmosferę stajenki betlejemskiej. Jest także symbolem postaci nowonarodzonego Jezusa. Przypomina też, że Bóg nie narodził się tylko dla człowieka, ale dla całego świata, i roślin, i zwierząt, oraz przypomina o właściwych postawach względem narodzonego Boga, jak oddawanie czci, składnie osobistych darów i ofiar oraz niesienie ludziom dobrej nowiny. Jest też wyrazem radości i wdzięczności za narodzenie Jezusa.

Choinka pozostaje też symbolem świąt Bożego Narodzenia i organizuje te święta, zwłaszcza ich przestrzeń, pozostając jednym z centralnych rekwizytów świątecznych.

Choinka odwzorowuje również rajskie drzewo poznania. Ma więc związek z ideą krzyża i odkupienia: przypomina historię grzechu pierworodnego oraz to, że Chrystus go zgładził i odkupił ludzkość.

Choinka jest uważana za znak wiary chrześcijańskiej i manifestację chrześcijańskiego światopoglądu.

W kolejnej płaszczyźnie interpretacyjnej choinka jest darem i służy wymianie darów. Darowanie jej komuś sprawia przyjemność i służy okazaniu mu szacunku. Dlatego choinka przypomina, że święta Bożego Narodzenia to czas, w którym odbywa się dwukierunkowa wymiana darów tak między człowiekiem a bogiem, jak i między człowiekiem a człowiekiem. Choinka służy zatem budowaniu więzi między ludźmi, zwłaszcza tworzy rodzinę, gdyż uprawomocnia istniejącą i projektuje nową, wzmacnia duchową więź między ludźmi i więź tę wyraża, dlatego w wyobrażeniu współczesnych Polaków choinka modeluje ciepło domowe i miłość.

Eksplikacja treści ozdób choinkowych wprowadza nowe elementy. Streszczają je kolejne formuły, które budują spójną całość semantyczną ze względu na przyjęte perspektywy podmiotową oraz komunikacyjną. Wedle nich choinka okazuje się rodzajem księgi. Analiza symboliki światła choinkowego doprowadza do wniosku, że choinka jest Księgą Kosmicznego Żywego Światła, analiza ozdób sferycznych – że jest Księgą Kosmicznego Pełnego Poruszenia, ozdoby zoomorficzne i floromorficzne wskazują, że jest to Księga Natury, pożywienie choinkowe – że jest to Księga Darów oraz w reszcie – ozdoby antropomorficzne pokazują, że jest to Księga Dobrego i Szczęśliwego Człowieka. Po pierwsze, kolejność eksplikacji odtwarza tradycyjne polskie wyobrażenie procesu kosmogonicznego: od pojawienia się światła, przez ruch dający życie, najpierw zwierzętom i roślinom, po pojawienie się w kosmosie człowieka. Po drugie, zakładając na drzewko kolejne ozdoby, współczesny kreator choinki opowiada o swoim ideale świata, w którym odwołuje się do wartości, związanych z takimi nieredukowalnymi jakościami, jak boskie Światło, Życie, Dar oraz Człowiek.

Rozpoznanie sensów przypisywanych choince pozwala stwierdzić, że w systemie wartości jej kreatora zaznaczają się zjawiska wyraźnie przynależne myśleniu tradycyjnemu. Kwestie te rozwijam w siódmym, ostatnim rozdziale rozprawy, opisując przemiany choinki w zakresie formy oraz treści. Stawiam tu tezę, że o ile treść choinki od najstarszych zaczynając budują funkcje magiczne – chrześcijańskie – estetyczne – reklamowe, o tyle sekwencja współczesnych treści choinki, od najwyraźniej dziś uświadamianych począwszy, prezentuje się następująco: funkcje estetyczne – chrześcijańskie – reklamowe – magiczne. Na poziomie werbalnym bożonarodzeniowa choinka jest zatem współcześnie przede wszystkim ozdobą, jednakże analiza językowo-kulturowego jej obrazu przekonuje, że nadal w sposób nie do końca lub wcale nieuświadamiany choinka funkcjonuje jako rekwizyt magiczny, jako niewerbalny odpowiednik ludowych kolęd życzących, i ujawnia obecność głębokich struktur myślenia magicznego w świadomości potocznej współczesnego nosiciela kultury polskiej.

W myśl etnolingwistyki, która stawia sobie za cel zarówno odtworzenie treści językowo-kulturowego obrazu świata, jak i charakterystykę podmiotu-nosiciela języka i kultury, proponuję zbliżenie na autoportret kreatora choinki, jaki wyłania się z analizy wyobrażenia choinki.

Twórca choinki wybiera zawsze przestrzeń centralną przed peryferyjną, ewentualnie – dane miejsce desygnuje na centrum, co świadczy o potrzebie uczestniczenia w świętym, mitycznym czasie i kontaktu z sacrum, uosobionym przez istotę boską – zwłaszcza rodzącego się Boga. Dowodzi to też wiary w cudowną możliwość uporządkowania świata na nowo, by był idealny: lepszy, bezpieczniejszy, szczęśliwszy i dostatni. Ważnymi wartościami pozostają przy tym pamięć sprzyjających przodków, rozróżnianie dobra i zła, życie, zdrowie oraz przynależność do chrześcijaństwa.

Obdarowywanie się nawzajem pozostaje niezmiennie istotnym gestem o funkcji tak okazania szacunku, jak nawiązywania i podtrzymania kontaktów między ludźmi. Najważniejszym poziomem kontaktów okazuje się więź między członkami rodziny, skupiającymi się w czasie świąt w domu, którego przestrzeń uświęca choinka – to niezwykłe bożonarodzeniowe drzewko. Ubierając więc współcześnie piękną choinkę, stwarzamy choinkę magiczną, czyli najpełniej projektującą nasz świat idealnie piękny jak choinka – domowe drzewo kosmiczne, domowe drzewo życia, prywatny symbol wiary chrześcijańskiej i corocznie na nowo pisana ta sama opowieść o idealnym szczęściu człowieka.

Językowo-kulturowy obraz bożonarodzeniowej choinki: Symbolika drzewka i ozdób